مفهوم مزاج در طب سنتی همدان
مفهوم مزاج در طب سنتی و کار برد آن
مزاج در طب سنتی همدان را در مرکز کلینیک مهر زیر نظر دکتر رمضانی متخصص طب سنتی همدان پیدا کنید
مفهوم مزاج در طب سنتی چیست
همانطور که در مباحث گذشنه عنوان شد در طب سنتی حکما اعتقاد دارند که جهان هستی از چهار عنصر(رکن ): آب و خاک ، هوا و آتش تشکیل یافته است .
- مزاج در لغت به معنی در هم آمیختن است و در طب سنتی ایران به مفهوم کیفیت یکسان و جدیدی است که در نتیجه آمیختن ارکان با یکدیگر و فعل و انفعالات آنها در یک جسم مرکب بوجود می آید .
- در دیدگاه طب سنتی هر جسم مرکب از چهار رکن تشکیل شده است و اختلاف مقدار این عناصر در اجسام ، آنها را با یکدیگر متفاوت میکند . به عبارت دیگر مقدار و نسبت موجود از هر کدام از این ارکان ، تعیین کننده مزاج جسم مرکب خواهد بود .
- در جهان آفرینش ، به ازای موجودات جاندار و بیجان، بی نهایت مزاج داریم، بدلیل اینکه نسبت چهار عنصر که با هم در آمیختند ، متفاوت است .
تقسیم بندی کلی مزاج
از نظر حکم بر اساس نسبت مقادیر ترکیبی چهار عنصر خاک ، آب و آتش و هوا به ۹ مزاج اصلی تقسیم می شود :
۱- مزاج معتدل ( حقیقی ) حالتی است که در آن چهار عنصر( هوا ،آتش ، آب و خاک ) به یک نسبت ترکیب شده باشند ، که در عمل واقعیت ندارد، پس محال است .
- مزاج های غیر معتدل ( معتدل فرضی ) که در این حالت یک یا دو عنصر نسبت به بقیه برتری دارد ، ولی در عین حال تک تک اعضاءازچهار کیفیت گرمی و سردی ،تری و خشکی بهره لازم را برده و به اعتدال عضوی و در نهایت کل بدن انسان و یا موجود ات نیز معتدل خواهد بود ، که تعداد اینها ۸ مورد است .
بدین ترتیب مزاج افراد به ۸ حالت کلی تقسیم می شود :
- گرمی
- سردی
- تری
- خشکی
- گرم و تر
- گرم و خشک
- سرد و تر
- سرد و خشک
مزاج در انسان
در انسان نیز با وجود تقسیم بندی کلی و تبعیت از آن ، مزاج افراد را با توجه به امتزاج ارکان ( عناصر ) چهار حالت کلی در نظر گرفته می شود :
- گرم و تر که در اصطلاح به این حالت دم گویند .
- گرم و خشک که در اصطلاح به این حالت صفرا گویند .
- سرد و تر که در اصطلاح به این حالت بلغم گویند.
- سرد و خشک که در اصطلاح به این حالت سودا گویند.
هر کدام از این مزاج ها دارای کیفیت و خصوصیات خاص بوده که به آنها اشاره خواهد شد .
مزاج خود را بهتر بشناسید
با توجه به اهمیت شناخت مزاج انسان‌ها در حفظ سلامتی و همچنین درمان بیماری‌ها، به این موضوع بیشتر پرداخته می‌شود.
انسان تا خصوصیات مزاجی خود را نشناسد، نمی‌تواند برنامه‌ریزی صحیحی برای زندگی خود داشته باشد. حفظ سلامتی واجرا دستورالعمل‌های آن توسط افراد مستلزم شناخت کافی از خود است.هر فردی در موقع به دنیا آمدن با یک سری ویژگی‌های خاص به دنیا می‌آید، که به آنها طبع‌های سرشتی (پایه) گفته می‌شود، که یکسری از خصوصیات ویژه از لحاظ شکل ظاهری، ترکیب صورت، هیکل، رنگ پوست و مو، رویش موها، نحوه عملکرد هر کدام از دستگاه‌های بدن (گوارش، قلب و…) و بسیاری از خصوصیات رفتاری افراد را شامل می‌شود،که در طب سنتی این ویژگی‌ها را در چهار طبع صفرا (گرم و خشک)، دم (گرم وتر )، بلغم (سرد و تر) و سودا (سرد و خشکی ) قرار داده‌اند.
هر کدام از این طبع‌ها برآیند چهار کیفیت گرمی، سردی، خشکی و تری بوده که در وجود کل کائنات عالم و تک تک اعضای تشکیل دهنده بدن قرار گرفته اند .در ادامه بعضی از ابزارهایی که به ما در تشخیص این چهار مورد کمک میکند در ذیل عنوان می گردد
ابزارهای تشخیصی مزاج و طبع
- لمس:
گرمی و سردی پوست در لمس نشانه گرمی و سردی مزاج است. زبری و خشکی پوست نشانه خشکی مزاج و مرطوب بودن آن در لمس نشانه تری مزاج می‌باشد.
- چاقی، لاغری و هیکل :
لاغری نشانه خشکی و چاقی نشانه رطوبت است حال اگر چاقی با افزایش چربی باشد نشانه سردی و تری و درشتی اندام و عضلانی نشانه گرمی و تری می‌باشد.
- مو:
زیادی، رشد سریع و رنگ سیاه مو دلالت بر گرمی مزاج و کمی و رنگ روشن و سفید دلالت بر سردی می‌باشد.
- ۴. رنگ پوست:
سفیدی رنگ پوست بدن دلیل بر سردی مزاج و سرخی و گندم‌گون بودن آن دلالت بر گرمی مزاج است. همچنین زردی دلالت بر گرمی، رنگ بادنجانی(تیره بی‌روح و غیر درخشان) دلیل بر سردی و خشکی و رنگ گچی و سربی دلیل بر سردی می‌باشد.
- هیأت بدن:
فراخی سینه، عروق برجسته، نبض قوی و درشتی مفاصل نشانه حرارت و خلاف آن نشانه سردی است.
- کیفیت تاثیر پذیری:
هرگاه هرکدام از چهار کیفیت گرمی، سردی، خشکی و تری در فرد سریع‌تر تحت تاثیر قرار گیرد، دلالت بر غلبه همان کیفیت است.
- انجام امور طبیعی روزانه:
اگر فرد اعمال خود را کامل انجام دهد، نشانه اعتدال و اگر اعمال ناقص انجام دهد نشانه سردی است. همچنین اگر اعمال نادرست و با تشویش و سرعت انجام دهد ،نشانه حرارت و اگر به آرامی انجام دهد نشانه سردی فرد می‌باشد.
- خواب و بیداری:
زیادی خواب نشانه رطوبت و سردی، زیادی بیداری نشانه حرارت و خشکی و بینابین آنها نشانه اعتدال است.
- فضولات دفعی از بدن:
این موارد که شامل ادرار، مدفوع، عرق و… می‌باشد اگر دارای بوی تند و تیز و رنگ قوی باشد، نشانه حرارت و در حالات خلاف آن نشانه سردی است.
- ۱ حالات رفتاری:
اگر فرد دارای رفتار تند، پر تحرک و با سرعت باشد، نشانه حرارت و گرمی بوده، اما بی‌حالی و کند ذهنی نشانه سردی است. ثبات در رفتار و تغییر ناپذیری نیز دلالت بر خشکی دارد. تغییر سریع در رفتار افراد نشانه رطوبت بوده، رفتار هائی چون ترس، ضعف قلب، سادگی، شرم و حیا نشانه سردی و شجاعت، دلیری زیاد، تندی کلام و پیوستگی آن نشانه گرمی و حرارت است.
در اینجا یکسری از علائم و نشانه‌های شایع مزاج‌های چهارگانه: افراد صفراوی، دموی، بلغمی و سوداوی مورد بررسی قرار گرفته است. لزومی ندارد تمامی علائم در شما صدق نماید همین که بیشتر علائم یکی از این چهار گروه با شما تطابق دارد، کافی است.
آشنائی با خصوصیات افراد دارای طبع سرشتی دم
مزاج این افراد گرم و تر است و افرادی که مزاج پایه دموی هستند دارای سر بزرگ و گردن بلند و پهن، دست و پای بزرگ و چاق، بازوهای قوی هستند.
بینی بزرگ ولی کوچکتر از صفراوی‌ها، گونه برجسته و لب کلفت دارند. بدن آنها پوشیده از موی صاف است و معمولا طاسی وسط سر پیدا می‌کنند. سر و اندام‌هایشان سنگین بوده و معمولاً کسل هستند و خواب زیاد و سنگینی دارند که در فصل بهار این حالت تشدید می‌شود. خمیازه، کش و قوس بدن و کشیدن دست‌ها به اطراف، از عاداتشان است.
این افراد معمولاً قوی، خوش‌اخلاق و اهل بگو بخند هستند و در دیگران ایجاد نشاط می‌کنند. شجاع و فرمانبردار هستند. فرماندهی خوب در شرایط جنگی و بحران دارند، ولی مطالب جدید را خوب درک نمی‌کنند و زود فراموش می‌کنند.
مزه دهان آنان شیرین و پوست، زبان و چشمشان قرمز است. خونریزی از نقاط مستعد مثل بینی و لثه در آنان شایع است. در فصل بهار این علائم بیشتر مشاهده می‌شود. این افراد با خون دادن و حجامت احساس راحتی می‌کنند.
آشنائی با خصوصیات افراد دارای طبع سرشتی صفرا
این افراد دارای مزاج گرم و خشک هستند. افرادی که دارای مزاج پایه صفرا هستند افرادی لاغر و اندام کشیده و انگشتان بلند و دارای سر کوچک، سفیدی چشم آنها کم یا زیاد به زردی می‌زند، ریزش قسمت جلوی مو در این افراد زودرس بوده و دارای بینی بزرگ می‌باشند. دهان، زبان و بینی آنان خشک و عطش آنان زیاد و اشتهایشان کم است. مطالب را سریع درک می‌کنند. سر آنها کلاه نمی‌رود! خوابشان کم و سبک است. تحریک‌پذیر هستند و زود عصبانی و مضطرب می‌شوند. پوست آنان گرم و خشک و بی‌حالت است.
دور چشمشان بدلیل کمی رطوبت و خشکی ،معمولا گود می‌افتد. هنگام لمس، اندام‌های آنها گرم است و از هوای خنک لذت برده و از هوای گرم اذیت می‌شوند. گرمی و خشکی در این افراد در فصل تابستان شدت می‌یابد. سریع راه می‌روند، سریع و جویده حرف می‌زنند و معمولاً عجول هستند. افراد صفراوی مزاج در سن جوانی دچار بیشترین مشکلات در سلامتی خود می‌شوند و به خصوص بیشتر این مشکلات در فصل تابستان بروز می‌نماید.
مخزن حرارت این افراد کم است و سریع انرژی آنان تخلیه و خسته می‌شونُد، بنابراین این افراد مدام در حال ریزه‌خواری هستند. این افراد تحمل غذاهای مختلف را نداشته و باید از غذاهای ساده و لطیف استفاده کنند.
آشنائی با خصوصیات افراد با طبع سرشتی بلغم
مزاج این افراد سرد و تر است. افرادی که مزاج پایه بلغم را دارند ، معمولا دارای سر کوچک، گردن نازک، قد کوتاه، از ناحیه سینه و شکم چاق، داراُی بدنی شل و لخت، دست و پای نازک ، عروق بدن ناپیدا، چشمانی درشت، زیبا و براق با مژه‌های بلند، چهره زیبا و سفید، پوست آنان سرد ، نرم و شفاف است، ولی گاهی اوقات به علت رطوبت زیاد، پوست آنان در ناحیه زیر چشم و زیر گلو دچار چین‌خوردگی می‌شود.
آب دهان زیاد، کمی تشنگی و عطش، نرم بودن گوشت اندام‌ها، تنبلی، آروغ ترش و ریفلاکس (بازگشت مواد و اسید از معده به مری)، از علائم دیگر افراد بلغمی می‌باشد. حرکات این افراد کند است و حوصله انسان از پرحوصلگی آنان سر می‌رود، آرام حرف می‌زنند و در راه رفتن معمولاً عقب می‌مانند و زود خسته می‌شوند.
ماست و دوغ آنان را اذیت میکند. خوش‌خوابی، کند فهمی، افت حافظه، زبان نرم با پرزهای تحلیل رفته و گاهی پوشیده از بار سفید از علائم افراد این گروه است. در فصل زمستان بیماری‌های بلغمی شدت می‌یابد.
آشنائی با خصوصیات افراد با طبع سرشتی سودا
مزاج این افراد سرد و خشک است. ترکیب ساختمانی این افراد کوچک می‌باشد. آرایش داخل صورت مثل پیشانی، بینی، چانه و گونه نیز ،کوچک می‌باشد. گردن این افراد معمولا کشیده و باریک، شانه‌ها و قفسه سینه بسته و حالت کتابی دارد. اندام این افراد باریک و کوتاه قد هستند.
این افراد مانند صفراوی‌ها استعداد چاقی ندارند. از لحاظ پوست بدن دارای چهره تیره، و پوستشان خشک و بی‌طراوت است. سیاهی خون و غلظت آن، از علائم دیگر آ است. زیادی فکر و خیال و نگرانی نسبت به مطالبی که در اطرافشان می‌گذرد و همچنین خواب‌های آشفته و تیره و تار از مشکلات این افراد است.
به علت سرعت فکر، در بین این افراد شاعران و هنرمندان بیشتری یافت می‌شود. این افراد خستگی‌ناپذیر، مال‌اندوز، دارای حرص و طمع بالا، حسابگر و دقیق بوده و در رشته‌های مرتبط با ریاضی موفق هستند، ولی در صورتی که روش زندگی و تغذیه این افراد تصحیح نشود، دچار مشکلات روحی و روانی به صورت جدی می‌شوند. افسردگی، گوشه‌گیری، وسواسی و کم‌جوشیدن با دیگران، از دیگر خصوصیات افراد سوداوی است.
سوزش سر معده، گرفتگی عضلات پشت ساق پا، گرفتگی در ناحیه گلو (به صورتی که دائماً احساس می‌کنند حلقه‌ای از داخل، گلویشان را گرفته است)، اشتهای کاذب و خرده‌خواری، پرمویی و بروز لکه‌های تیره در پوست در این افراد شایع است. این افراد در فصل بهار از وضعیت تعادل بهتری برخوردار می‌شوند و در فصل پاییز بیماری‌هایشان شدت پیدا میکند.
آشنائی با خصوصیات افراد با طبع سرشتی معتدل
در این افراد تمام ویژگی‌ها از لحاظ سردی، گرمی، خشکی، تری و وضعیت اندام و ارگان‌ها و… حالت متعادل دارد، که بهترین مزاج محسوب می‌شود و این افراد بهترین خصیصه‌ها را داشته، باید خاطر نشان کرد که ، مزاج در حد معتدل حقیقی وجود ندارد و بعضی‌ها نزدیک به مزاج معتدل هستند.
بنابر این اگر انسان زندگی خود را بر پایه اصول طب سنتی و الگوهای مناسب امروزی رعایت نماید، می‌تواند طول عمر مفید و طولانی داشته باشد و به عبارتی چراغ عمر خود را دیر خاموش نماید.
تغییر شرایطی مثل آب و هوا، سنین مختلف، تغذیه، بحران‌های زندگی و زندگی صنعتی و… ممکن است، سبب تغییرات زیادی در افراد ایجاد کند.
دکتر جواد رمضان
کارشناس ارشد طب سنتی
منابع :
قانون در طب ، بوعلی سینا
الموجز ، ابن نفیس
قانونچه ، چغمینی
